O Hohenzollernach „brandenburskich”
Poprzednią opowieść o Hohenzollernach „niepolskich” skończyliśmy na Friedrichu I. von Brandenburg1. Spośród jego dzieci interesującymi dla losów polskich interesów byli: córka Elżbieta (1403-1449) – żona księcia legnicko-brzeskiego Ludwika II brzeskiego i księcia Wacława I cieszyńskiego oraz synowie: Jan Alchemik (1405-1465) – margrabia Kulmbach-Bayreuth, Fryderyk (1413-1471) – elektor brandenburski, Albert III Achilles (1414-1486) – elektor brandenburski i Fryderyk Młodszy (Tłusty) (ok.1424-1463) – margrabia brandenburski, Pan Starej Marchii (Altmarku).
Jan Alchemik zdaniem Ojca niezbyt nadawał się do pilnowania interesów rodziny i został zmuszony przez ojca do rezygnacji z uprawnień, jakie dawała mu primogenitura (w zamian otrzymał ziemie w górnej Frankonii, którymi rządził aż do 1457 r., kiedy ustąpił na rzecz swego brata Albrechta) – brak męskich potomków spowodował, że jego linia wypadła z gry.
Drugim z kolei był Fryderyk2 (ur.1413) z numerem II i to on przejął schedę po Ojcu. Odziedziczył po nim zarówno tytuł jako Friedrich/Fryderyk II. von Brandenburg3, jak i pozycję polityczną.
Gdy czyta się o planach politycznych ożenienia go z córką Władysława Jagiełły Jadwigą (od 1419), uważaną od czasu zjazdu w Jedlni (1413) za dziedziczkę tronu polskiego oraz o zawarciu układu między Polską a Brandenburgią, na mocy którego miało dojść do ślubu Jadwigi z Fryderykiem (1421), w momencie osiągnięcia przez Fryderyka „lat sprawnych” (ok.1427) to trudno nie wyjść z podziwu dla braku zdolności przewidywania.
Do ślubu jednak nie doszło – Jagielle urodzili się synowie, a i cesarz Zygmunt Luksemburski nie wyraził zgody. Gdy podczas mediacji pomiędzy Polską a zakonem krzyżackim (1455) nie doszło do ugody, Fryderyk wykorzystując sytuację wykupił Nową Marchię od Krzyżaków (za 40 000 guldenów) z zastrzeżeniem, że wojska krzyżackie będą mogły przez te tereny przechodzić!
Ponieważ również i on nie miał synów zdolnych do kontynuowania rodu, dlatego na scenę wkroczył (1470) trzeci z synów Fryderyka, Albert Achilles4 (któremu później dodano numer III, jako że był trzecim elektorem z rodu Hohenzollern) – jako elektor posługujący się tytułem Albrecht Achilles von Brandenburg5, będąc równocześnie margrabią Ansbach6 i Kulmbach7 – tym razem z numerem I i tytułem Albrecht I. Markgraf von Ansbach und Kulmbach.
Można by rzec, że był jednym z pierwszych wyznających zasadę „krwią i żelazem”, gdyż: o sukcesję głogowską na Śląsku toczył długotrwałą wojnę z piastowskim księciem Janem II Szalonym, zdobył ziemię krośnieńską, Krosno, Lubsko i Sulechów (1482); jako stronnik cesarza Fryderyka III walczył z baronami Rzeszy, a o tereny naddunajskie wojował z Ludwikiem IX Bogatym z Bawarii (tzw. wojna bawarska 1459/63). Zawierając pokój w Prenzlau (1479), zachował zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim.
Dekretem Dispositio Achillea (1473) zagwarantował głównej linii Hohenzollernów (obowiązywał do 1603) niepodzielność Brandenburgii, wydzielając ze swojej domeny dwa margrabstwa (Ansbach i Bayreuth) dla bocznych gałęzi rodu. Na jego mocy Brandenburgię miał odziedziczyć Jan Cicero, tzw. Unterland z miastem Ansbach (obecnie Frankonia Środkowa) – Fryderyk, zaś Oberland z miastem Bayreuth (obecnie Górna Frankonia) – Zygmunt.
Do realizacji swoich ambitnych planów potrzebował jedynie sukcesorów. I dlatego miał dwie żony: z pierwszą (1446-1457) Małgorzatą – córką margrabiego badeńskiego Jakoba/Jakuba I. von Baden: Wolfganga (1450), Urszulę (1450-1508) – żonę księcia Heinricha I. von Münsterberg (Henryka I Starszego z Podiebradów), Elżbietę (1451-1524) – żonę księcia Eberharda II. von Württemberg, Margarete/Małgorzatę (1453-1509) – opatkę klasztoru w Hof, Jana Cicero (1455-1499) - elektora brandenburskiego i Fryderyka (bd).
Z drugą żoną (1458-1486) Anną – córką elektora Friedricha/Fryderyka II. von Sachsen miał: Fryderyka (1460-1536) – margrabiego na Ansbach i Bayreuth (Markgraf von Brandenburg-Ansbach, Markgraf von Brandenburg-Bayreuth), Amalię (1461-1481) – żonę palatyńskiego księcia Kaspara/Kacpra von Zweibrücken, Annę (1462-1463?), Barbarę (1464- 1515) – żonę księcia Heinricha XI. von Glogau und Crossen (księcia Henryka XI głogowskiego) i króla Vladislava II. von Böhmen (Władysława II. Jagiellończyka), Albrechta (1466), Sybillę (1467-1524) – żonę księcia Wilhelma von Jülich-Berg, Zygmunta (1468-1495) – margrabiego na Bayreuth (Markgraf von Brandenburg-Kulmbach), Albrechta (1470), Dorotę (1471-1520) – opatkę klasztoru w Bambergu, Jerzego (1472-1476), Elżbietę (1474-1507) – żonę hrabiego Hermanna VIII. von Henneberg-Aschach, Magdalenę (1476-1480) i Anastazję (1478-1534).
Dziedzicem domeny Achillesa został Jan Cicero8 (ur.1455) jako Johann Cicero von Brandenburg – Kurfürst von Brandenburg (od 1486). Dzieciństwo spędził we frankońskich posiadłościach rodziny (do ok. 1466). Na życzenie Fryderyka II uczestniczył w wojnie przeciw Pomorzu Zachodniemu9 (1468) i w negocjacjach z Maciejem Korwinem. Ponieważ jego ojciec Jan – formalny elektor, wolał zamieszkiwać w pradawnych posiadłościach rodowych we Frankonii, Cicero zarządzał Brandenburgią (od 1473) mając od pomocy jedenastoosobową radę regencyjną, w której składzie byli m.in. jego ojciec, biskup lubuski10 Friedrich Sesselmann11 i biskup brandenburski Dietrich von Stechow12. Tym samym stał się pierwszym Hohenzollernem, który był osobiście związany z marchią brandenburską.
Po śmierci ojca (1486) dobra frankońskie (zgodnie z postanowieniami Albrechta Achillesa) przekazał bratankowi Johannowi von Brandenburg-Ansbach-Kulmbach (synowi Fryderyka (ur.1460) i potwierdził przywileje dla miasta Berlin-Cölln jako jego stałej rezydencji. Jako pierwszy sformułował zasady podatku pośredniego wprowadzając podatek od piwa (1488), co wywołało zamieszki w Starej Marchii. W jego czasach zaczęły się starcia z władcami księstw Pomorza13, spór o sukcesję księstwa głogowskiego14 oraz miastami Starej Marchii. Jest podejrzewany o sprowokowanie rozruchów w Sternbergu, które doprowadziły do spalenia na stosie 27 Żydów i wygnaniu pozostałych z Meklemburgii (1492).
Dzięki dyplomacji powiększył swoją domenę o Zossen15/Sosny16 (1493), położonej na południe od Berlina. W wyniku mediacji Kazimierza Jagiellończyka zawarł z Bogusławem X17 traktat (podpisany w Przecławiu18), mocy którego Bogusław19 został lennikiem elektorskim z całego zjednoczonego księstwa (Brandenburczycy inkorporowali kilka kilka obszarów, m.in. Pełczyce wraz z przyległym okręgiem).
Ożenił się (1476-1499) z Margarete/Małgorzatą von Sachsen – córką landgrafa Turyngii Wilhelma III. von Sachsen (ślub musiał zostać odroczony z powodu trudności finansowych pana młodego). Oboje byli rodzicami: córki NN (1480-1482), Wolfganga (1482), Joachima I Nestora (1484-1535) – elektora brandenburskiego, Elżbiety (1486), Anny (1487-1514) – żony Fryderyka I, króla Danii, Urszuli (1488-1510) – żony księcia meklemburskiego Heinricha V. von Mecklenburg-Schwerin (Zgodnego), Albrechta (1490-1545) – kardynała, arcybiskupa magdeburskiego i elektora mogunckiego (Kurfürst von Mainz!).
Cicero cierpiał na otyłość (dziedziczną chorobę Hohenzollernów) i z jej powodu zmarł (1499) – jego domenę przejął Joachim Nestor20 (ur. 1484).
Joachim21 wychowywał się we Frankonii (1490-1498). Wbrew zapisom Złotej Bulli22 razem ze swoim nieletnim bratem Albrechtem przejęli władzę (współrządzili do 1513) nad Brandenburgią, pozostając pod opieką swego stryja, margrabiego Ansbach-Kulmbach Friedricha/Fryderyka V. von Brandenburg (zwanego „der Ältere“/Starszym).
Jako suweren był zdecydowany, czasami bezwzględny i wszechstronnie zainteresowany (lekkomyślność przejawiała się przede wszystkim w ścisłym ustawodawstwie i związanym z nim zarządzaniem). Założył Uniwersytet Brandenburskiego we Frankfurcie (1506). Ustanowił jednolite prawo dziedziczenia (1527), silnie oparte na prawie rzymskim. Od czasu jego przejęcia, walczył stanowczo i bez pobłażliwości zarówno z baronami-rabusiami, jak i oporem miejscowej szlachty (m.in. wieszjąc n szubienicy siedemdziesięciu złodziei-baronów, w tym czterdziestu szlachciców). Po śmierci hrabiego Wichmann z Lindow-Ruppin przejął bezpośrednią kontrolę nad Ruppinem i zjednoczył z Marchią Brandenburską.
Podczas elekcji cesarskiej (1519) poparł kandydaturę Karola V Habsburga (początkowo wspierał francuskiego króla Franciszka I).
Pod jego rządami doszło do brutalnych prześladowań Żydów, m.in. nakazał odsunąć ich od zarządzania mieniem Marchii (1503).
Interesował się naukami okultystycznymi i był w kontakcie z Johannesem Trithemiusem.
Ożenił się (1502-1535) z Elisabeth/Elżbietą von Dänemark, Norwegen und Schweden – córką duńskiego króla Jana Oldenburskiego; mieli dzieci: Joachima Hektora (1505-1571) – elektora brandenburskiego, Annę (1507-1567) – żonę księcia meklemburskiego Albrechta/Albrechta VII. zu Mecklenburg, Elżbietę (1510-bbb) – żonę księcia brunszwickiego Ericha/Eryka I. von Braunschweig-Calenberg (Starszego) i hrabiego Poppo XII. von Henneberg, Małgorzatę (1511-bbb) – żonę księcia Georga I. von Pommern (Jerzego I pomorskiego) i księcia Johanna/Jana II. von Anhalt-Zerbst oraz Jana (1513- 1571) – margrafa von Brandenburg-Küstrin (Kostrzyń).
Z naruszeniem prawa domowego ustanowionego przez jego dziadka Albrechta Achillesa, postanowił, że części Nowej Marchii powinna przypaść drugiemu synowi, Janowi (umarł bezpotomnie (1571) i ziemie Marchii mogły zostać ponownie połączone).
Pod względem religijnym Joachim był zdecydowanym przeciwnikiem reformacji. W swoim testamencie napisanym przekonywał swoich spadkobierców, aby cały czas Marchia Brandenburska trwała w wierze katolickiej. Jego żona, skłoniła się jednak do doktryny luterańskiej i uciekła (1528) przed mężem do Wittenbergi.
Schedę po nim przejął Joachim Hektor23 (ur. 1505) z numerem II – jako Joachim II. von Brandenburg24.
Joachim nie wywiązał się z zalecenia ojca i uznał luteranizm (1539). Miał doświadczenia konfliktu we własnej rodzinie: jego ojciec i stryj kardynał Albrecht, arcybiskup Moguncji i Magdeburga było stronie rzymskokatolickiej, stryj Albrecht von Brandenburg-Ansbach, książę Prus – po protestanckiej. Uczynił to pod wpływem wystąpienia Filipa Melanchton na zjeździe książąt Rzeszy we Frankfurcie, poświęconego historii pogromu berlińskich Żydów (1510), wywołanego rzekomą profanacją. Joachim pozwoli na powrót Żydów do Berlina.
To, czy elektor brał udział w nabożeństwie luterańskim w Spandau 1 listopada (z Rycerzami Brandenburgii), czy w Berlinie, do dziś budzi kontrowersje – większość uważa, że jednak w Spandau.
To on rozpoczął budowę zamku Jagdschloss Zum grünen Walde25 i wybudował tam groblę z miejskiego pałacu w Berlinie (1542). Ta oryginalna grobla nazwana została później Kurfürstendamm. W wyniku zarówno rozrzutności, ale i także działalności budowlanej zadłużył się na kwotę 700 000 talarów (Reichsthalers), co stanowiło równowartość ok. 1 000 000 guldenów (1544). Z tego też względu zezwolił Żydom na osiedlenie się w Brandenburgii, jednak musieli płacić wysokie podatki specjalne (Judenregal), zwłaszcza w miastach targowych, takim jak np. Frankfurt nad Odrą (i dlatego też tam powstała duża ich społeczność).
Razem z Ottheinrichem von der Pfalz, Augustem von Sachsen, grafem Wolfgangiem von Zweibrücken, księciem Christophem von Württemberg i landgrafem Philippem von Hessen podpisał (1558) Konfesję augsburską (łac. Confessio Augustana) – podstawową księgę wyznaniową luteranizmu (napisaną przez Filipa Melanchtona) i ogłoszona na sejmie Rzeszy w Augsburgu (25 czerwca 1530) – od tytułu Wyznania biorą swoją nazwę Kościoły ewangelicko-augsburskie.
Nakazał (po zburzeniu pozostałości starego) budowę zamku Köpenick26 (1558).
Po śmierci stryja Albrechta (1568) Joachim II usiłował zostać władcą Prus Książęcych. Ponieważ Księstwo Pruskie było lennem Polski, nie przystąpił do Związku Szmalkaldzkiego27, licząc na przychylność polskiego króla Zygmunta II Augusta na wyrażenie zgody na prawo dziedziczenia Prus Książęcy przez Hohenzollernów z Berlina.
Rozrzutność jego dworu spowodowała, że nie rezygnował z psucia pieniądza, który nie był przyjmowany przez kupców za granicą, ze względu na obniżoną zawartość metali szlachetnych.
Miał dwie żony. Pierwszą (1524-1534) była Magdalena von Sachsen – córka księcia Georga/Jerzego von Sachsen, z którą miał dzieci: Jana Jerzego (1525-1598) – elektora brandenburskiego, Barbarę (1527-1595), żonę księcia Georga II. von Brieg (Jerzego II brzeskiego), Elżbietę (1528-1529), Fryderyka (1530-1552) – arcybiskupa magdeburskiego, Albrechta (1532), Jerzego (1532) i Pawła (1534).
Drugą żoną (1535-1573) była Jadwiga Jagiellonka – córka króla Zygmunta Starego, z którą miał: Elżbietę Magdalenę (1537-1595) – żonę księcia Franza Ottona von Braunschweig-Lüneburg, Zygmunta (1538-1566) – arcybiskupa magdeburskiego i biskupa Halberstadt, Jadwigę (1540-1602) – żonę księcia Juliusa von Braunschweig-Wolfenbüttel oraz Zofię (1541-1564) – żonę Wilhelma von Rosenberg oraz Joachima (1543-1544).
Jadwiga do końca życia wytrwała przy wierze katolickiej.
Po tym jak Jadwiga uległa wypadkowi (1549) wziął sobie kochankę Annę Dieterich28, publicznie pojawiał się z nią, miał z nią dwójkę dzieci: Magdalene von Brandenburg, hrabinę von Arneburg (1558-1610) i Andrzeja (1562-1569).
Joachim II zmarł niespodziewanie (pod nieobecność swojego osobistego lekarza Paula Luthera). Swemu następcy Janowi Jerzemu29 zostawił dług w wysokości 2,5 miliona guldenów.
Jan Jerzy (ur.1525) – kolejny Kurfürst von Brandenburg, tytułował się Johann Georg von Brandenburg30. Na „dzień doby” kochankę ojca wywłaszczył i uwięził w wieży „Julius” Cytadeli Spandau.
Z dokonań politycznych jedynie zjednoczył Starą Marchię z Nową.
Większość wysiłków skoncentrował na dwóch kwestiach: rozwiązania problemów z odziedziczonymi długami ojca i mnożeniu potomstwa.
Pierwszą kwestię rozpoczął od przyzwolenia na pogromy Żydów (to oni w dużej liczbie byli wierzycielami długów poprzedniego elektora) i wprowadził dla nich godzinę policyjną (z drugiej strony ważni luterańscy wierzyciele, tacy jak Kaufmann Grieben, mogli spać spokojnie). Następnie uznał za sprawcę katastrofy finansowej Lippolda Ben Chluchim31, głównego „księgowego” ojca i zarządcę mennicy, którego oskarżył o defraudację i oszustwo, a po jego uniewinnieniu – o magię i otrucie ojca. Lippold został skazany na śmierć (1573), powieszony i poćwiartowany, a Żydzi wyrzuceni z Brandenburgii (większość wyjechała do Pragi, wielu do Polski, gdzie król Kazimierz Jagiellończyk wydał im listy ochronne).
Zapewne ten sposób „rozwiązania” problemów z długami zaczerpnął ze wzorców angielskich.
Po tych „ekscesach” założył pierwszą klasyczną instytucją edukacyjną (Gymnasium zum Grauen Kloster32) w ówczesnym Berlinie (1574). Działania zmierzające do uporządkowania finansów państwa przyniosły mu przydomek Oeconomicus.
By zakończyć teologiczne spory na terenach protestanckich (po śmierci Marcina Lutra) wydał edykt (1577), zgodnie z którym wszyscy pastorzy i nauczyciele Brandenburgii zostali zobowiązani do wprowadzenia nowej spowiedzi, podpisał także (1580) Księgę Zgody33. W swoich praktykach religijnych był raczej umiarkowany i miłosierny. Dlatego też nie przyjął – podobnie jak Wettinowie i większość protestanckich władców Europy – reformy kalendarza34 papieża Grzegorza XIII.
Był trzykrotnie żonaty. Pierwszą była Sophia/Zofia von Liegnitz (1546) – córka piastowskiego księcia legnickiego, brzeskiego, ścinawskiego i głogowskiego Fryderyka II35. Para miała jednego syna – Joachima Fryderyka (1546-1608) – elektora-margrabiego Brandenburgii.
Drugą była (1548-1575) Sabina von Brandenburg-Ansbach – córka księcia Georga von Brandenburg-Ansbach. Mieli dzieci: Jerzego Alberta (1555-1557), Erdmutę (1562-1623) – żonę księcia Johanna Friedricha von Pommern-Stettin (Jana Fryderyka szczecińskiego), Annę Marię (1567-1618) – żonę księcia Barnima X. von Pommern (Barnima X szczecińskiego), Zofię (1568-1622) – żonę elektora Christiana/Krystiana I. von Sachsen (1560-1591).
Po raz trzeci ożenił się z 14-letnią księżniczką Elisabeth/Elżbietą von Anhalt – córką księcia Joachima Ernsta von Anhalt. Para doczekała się 11 dzieci: Krystiana (1581-1655) – margrabiego Brandenburgii-Bayreuth, Magdaleny (1582-1616) – żony landgrafa Ludwiga/Ludwika V. von Hessen-Darmstadt (Wiernego), Joachima Ernesta (1583-1625) – margrabiego Brandenburgii-Ansbach, Agnieszki (1584-1629) – żony księcia Philippa Juliusa von Pommern (Filipa Juliusza wołogoskiego) i księcia Franza/Franciszka Karla von Sachsen-Lauenburg (Wettyna), Fryderyka (1588-1611), Elżbiety Zofii (1589-1629) – żony kasztelana wileńskiego Janusza Radziwiłła i księcia Juliusa/Juliusza Heinricha von Sachsen-Lauenburg (Wettyna), Doroty Sybilli (1590-1625) – żony piastowskiego księcia Johanna Christiana von Brieg (Jana Chrystiana brzeskiego), Jerzego Albrechta (1591-1615), Zygmunta (1592-1640), Jana (1597-1627) – biskupa Havelbergu oraz Jana Jerzego (1598-1637).
Po jego śmierci elektorat przejął Joachim Fryderyk36 (ur.1546) – jako Joachim Friedrich von Brandenburg37.
Jako administrator arcybiskupstwa magdeburskiego (od 1566) podpisał Formułę Zgody z 1577 i Księga Zgody z 1580 roku. Administratorem był do czasu objęcia władzy elektora w Brandenburgii (1598), a gdy ją przejął (w wieku 52 lat), nie przeprowadził żadnych zasadniczych zmian.
Z Jerzym Fryderykiem von Ansbach podpisał układ o dziedziczeniu (1599), zaś w Gerze – układ rodowy, regulujący zasady dziedziczenia ziem będących pod ich władzą (1603): Brandenburgia (niepodzielna zgodnie z postanowieniami Złotej Bulli (1346) cesarza Karola IV Luksemburga) miała być dziedziczona na zasadzie primogenitury, pozostałe ziemie, m.in. frankońskie księstwa Ansbach i Bayreuth, miały przypaść młodszym liniom rodu.
Po Jerzym Fryderyku von Ansbach przejął regencję nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem, dziedziczne księstwo karniowskie i jako zastawne: ziemię bytomską i bogumińską (1603). Osobiście na Śląsk nie przybył, wysyłając w zastępstwie posłów (nowi poddani nie chcieli słuchać elektorskich wysłanników), zaś katoliccy Habsburgowie (jako panowie zwierzchni Śląska) nie wyrazili zgody na nadanie ziemi bytomskiej i bogumińskiej w dziedziczne władanie protestanckich Hohenzollernów (zapewne dlatego przekazał (1606) Bytom, Bogumin i Karniów młodszemu synowi Janowi Jerzemu).
Od króla Zygmunta III Wazy przyjął kuratelę (1605) nad chorym umysłowo księciem Prus Albrechtem Fryderykiem Hohenzollernem (teściem Zygmunta).
Interesował się gospodarką: bez powodzenia szukał złóż metali w Drezdenku w Nowej Marchii (1599 ), w zamku Grimnitz w Joachimsthal (1601) zbudował pierwszą hutę szkła w Brandenburgii (prowadzoną przez rzemieślników z Czech).
Przekształcił Drezdenko w fortecę (1602), rozpoczął (1603-05) budowę kanału Finow38 – sztucznej drogi wodnej między Odrą i Hawelą (został zniszczony podczas wojny trzydziestoletniej), założył również Tajną Radę w Cölln39 jako najwyższy organ administracyjny w Brandenburgii-Prusach (1604).
Był dwukrotnie żonaty (ze swymi kuzynkami z bocznych linii Hohenzollernów). Pierwszą żoną (1570-1602) była Katharina/Katarzyna von Brandenburg-Küstrin – córka księcia Joachima I. von Brandenburg-Küstrin (Kostrzyń). Para miała 9 dzieci: Jana Zygmunta (1572-1619) – elektora Brandenburgii i księcia Prus, Annę Katarzynę (1575-1612) – żonę króla Danii i Norwegii Chrystiana IV Oldenburga, córkę NN (1576), Jana Jerzego (1577-1624) – księcia Jägerndorf/Karniowa, Augusta Fryderyka (1580-1601), Alberta Fryderyka (1582-1600), Joachima (1583-1600), Ernesta (1583-1613), Barbarę Zofię (1584-1636) – żonę księcia Johanna/Jana Friedricha von Württemberg, Chrystiana Wilhelma (1587-1665) – arcybiskupa i administratora w Magdeburgu.
Drugą żoną (1603-1607) była Eleonore/Eleonora von Preußen – córka księcia Albrechta Friedricha von Preußen. Para miała córkę Marię Eleonorę (1607-1675) – żonę księcia Ludwiga Philippa von Simmern-Kaiserlauten (Wittelsbacha).
Jego następcą został Jan Zygmunt40 (ur.1572). Tytułujący się Johann Sigismund, Markgraf von Brandenburg41.
Oprócz bycia elektorem był również opiekunem izolowanego ze względu na chorobę umysłową Albrechta Fryderyka. W Krakowie u króla Zygmunta III zabiegał (1611) w sprawie regencji pruskiej, w Warszawie przed kościołem św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu złożył mu hołd lenny z Prus Książęcych (1611), księciem pruskim został po śmierci swojego teścia Albrechta Fryderyka (1618).
Wcześniej (1612) zatwierdził wiklerze cechów sukienników dla Działdowa, Nidzicy, Pasymia i Olsztynka i potwierdził prawa miejskie dla Giżycka.
Zmienił wyznanie przechodząc z luteranizmu na kalwinizm (Boże Narodzenie 1613), nakłaniał do tego wyższych urzędników i oficerów, jednak lud był zdecydowanie przeciwny. Na żądanie polskiego króla zrównał prawa katolików i protestantów na terenie Prus Książęcych (do odbudowanej kaplicy w Świętej Lipce ponownie zaczęli ściągać pielgrzymi z Polski, Warmii i pruskich Mazur).
Po pięcioletniej wojnie o sukcesję po zmarłym bezpotomnie Johannie/Janie Wilhelmie von Jülich-Kleve-Berg, władcy Jülich-Kleve-Berg, powiększył (1614) swoją domenę o Mark i Kleve (na mocy układu z Dortmundu).
Był zapalonym myśliwym (tylko w ciągu 5 lat na terenie Mazur upolował: 15 żubrów, 112 łosi, 38 niedźwiedzi, 1998 jeleni oraz 2344 łań).
Ożenił się (1594-1619) z Anną von Preußen – córką księcia Albrechta Friedricha von Preußen. Para miała dzieci: Jerzego Wilhelma (1595-1640) – elektora brandenburskiego, Annę Zofię (1598-1659) – żonę księcia Friedricha/Fryderyka Ulricha von Braunschweig-Wolfenbüttel, Marię Eleonorę (1599-1655) – żonę Gustawa Adolfa, króla Szwecji, Katarzynę (1602-1644) – żonę Gábora Bethlena, hospodara Siedmiogrodu i Franza/Franciszka Karla von Sachsen-Lauenburg, Joachima Zygmunta (1603-1625), Agnieszkę (1606-1607), Jana Fryderyka (1607-1608) oraz Albrechta Krystiana (1609).
Następcą w Prusach Książęcych został jego najstarszy syn Jerzy Wilhelm42 (ur.1595) – jako Georg Wilhelm - Kurfürst von Brandenburg43.
Nie był władcą wybitnym – Brandenburgia z Prusami księstwem Kleve i hrabstwem Mark pod jego rządami zmuszona była wchodzić w konkretne konstelacje polityczne. Jego polityka, wobec silnej osobowości polskiego monarchy Zygmunta III, przyczyniła się do przejęcia namiestnictwa nad Prusami Książęcymi przez Polskę w osobie Jerzego Ossolińskiego (1635), co groziło nawet inkorporacją tego terytorium do Rzeczypospolitej, jednak rozejm w Sztumskiej Wsi przywrócił mu pełnię władzy.
Wydał (1620) Preußisches Landrecht (kodeks pruskiego prawa), który wzmacniał pozycję monarchy wobec stanów Prus – utrzymywał dobre stosunki ze szlachtą pruską kosztem mieszczaństwa – mozolnie, konsekwentnie i powoli umacniał władzę suwerena na swoim terytorium.
Dwukrotnie składał hołd lenny Rzeczypospolitej: Zygmuntowi III Wazie (1621) – osobiście i Władysławowi IV (1633) – przez posłów (drugi hołd stał się okazją do uzyskania wielu ustępstw od Rzeczypospolitej na rzecz Prus).
Ożenił się (1616-1640) z Elisabeth/Elżbietą Charlotte/Karoliną – córką elektora Friedricha IV. von der Pfalz (Palatynatu). Razem mieli dzieci: Luizę Charlottę (1617-1676) – żonę księcia Jakoba/Jakuba Kettlera von Kurland, Fryderyka Wilhelma (1620-1688) – Wielkiego Elektora, Jadwigę Zofię (1623-1683) – żonę landgrafa Wilhelma VI. von Hessen-Kassel oraz Jana Zygmunta (1624).
Spadkobiercą został Fryderyk Wilhelm (1620) – używający tytułu Friedrich Wilhelm von Brandenburg.
Wychowany w duchu kalwińskim – był pracowity, obowiązkowy i cierpliwy. Odebrał wszechstronne wykształcenie, władał m.in. francuskim, polskim i łaciną.
Wojna trzydziestoletnia i zaraza spowodowała, że zmuszony był udać się na „emigrację” do holenderskiej Lejdy, gdzie zetknął się z rozwiązaniami oraz reformami Holandii (ówcześnie jednym z najwyżej stojących państw pod względem rozwoju cywilizacyjnego, kulturalnego, naukowego i gospodarczego). Podobne wzorce postanowił wdrażać we własnym państwie, np. w organizacji armii oraz budowanych fortyfikacjach.
Na początku swego panowania (1641) złożył w Warszawie na dziedzińcu Zamku Królewskiego hołd lenny (ostatni). Nie powiodły się próby porozumienia ze stanami pruskimi, co stało się przyczyną zawieszenia zwoływania pruskiego Landtagu na okres 15 lat. Podobnie było ze stanami zarówno Brandenburgii (Marchii Elektorskiej oraz Nowej Marchii) jak i księstwa Kleve czy hrabstwa Mark – wszystkie miały one silne poczucie własnej odrębności, przejawiając – co naturalne, silne tendencje odśrodkowe i decentralizacyjne (jedynymi czynnikami wspólnymi dla wszystkich ziem państwa brandenbursko-pruskiego była osoba monarchy i język niemiecki)
Wznowił działalność Tajnej Rady. Na czas wojen ustanowił komisariaty wojenne, które zaopatrywały wojsko oraz ściągały podatki (przekształcając się w stałe urzędy lokalnej administracji i będące podporą aparatu biurokratycznego – przejęły później rolę stanów w sprawach nakładania i ściągania podatków).
Pozwolił (1671) Żydom ponownie osiedlać się w elektoracie.
Wystawił pierwszą stałą armię w historii swojego państwa (1644) – 7800 żołnierzy (zabezpieczała państwa wewnątrz oraz zabezpieczała jego interesy podczas podpisywania pokoju westfalskiego). Pod koniec życia, armia państwa prusko-brandenburskiego liczyła już 30 000 żołnierzy.
W zamian za pozostawienie junkrom kwestii społecznej i wejścia w sojusz z nimi (przeciw miastom i chłopom), uzyskał lub podtrzymywał konkretne korzyści w kwestii ważnych dla całości struktury państwowej.
Po uzyskaniu pełnej suwerenności w Prusach (1657) na mocy traktatów welawsko-bydgoskich, zniósł autonomię Prus (1663) i podporządkował Księstwo administracji centralnej w Berlinie.
Włączył do swojej domeny Pomorze Tylne z biskupstwem kamieńskim, ze Stargardem i Kołobrzegiem, biskupstwa: Halberstadt i Minden oraz Magdeburg (po śmierci księcia saskiego). Oprócz komisarzy wojennych, dla każdej prowincji ustanowił namiestników, będących jej najwyższymi urzędnikami (dla Prus Książęcych, Pomorza Zachodniego, Magdeburga, hrabstw: Kleve-Mark i w Minden) – przejęli oni większość kompetencji instytucji stanowych na podlegających sobie terenach.
Podczas potopu szwedzkiego związał się ze Szwecją (zamiast przyjść z pomocą Rzeczypospolitej, której był lennikiem!). Ze szlachtą Prus Królewskich podpisał sojusz obronny w Ryńsku (1655), w myśl postanowień którego wojska brandenburskie miały obsadzić większe miasta tej prowincji z wyjątkiem Torunia, Elbląga i Gdańska. Po długim namyśle, lawirowaniach i zasięgania opinii Tajnej Rady uznał się jako książę Prus za wasala Karola Gustawa (17 stycznia 1656). Podczas bitwy warszawskiej udzielił Karolowi Gustawowi posiłków w liczbie 8500 żołnierzy – był to pierwszy czyn militarny w historii Prus.
Wymógł na Polsce (1657) podpisanie traktatów welawsko-bydgoskich (Prusy Książęce uzyskiwały suwerenność aż do wymarcia Hohenzollernów). Do końca panowania prowadził antypolską politykę, jednak w swoim testamencie radził następcom utrzymywać z Rzecząpospolitą raczej przyjazne stosunki i nie dopuścić do jej zagłady (popierał m.in. J. Lubomirskiego podczas wojny domowej w Polsce oraz przeciwdziałał planom reform Jana Kazimierza i Marii Ludwiki).
Rozbudował służby dyplomatyczne (posiadał 14 przedstawicieli w innych krajach). Po zwycięstwie nad Szwedami pod Fehrbellin (1675) narodziła się legenda o przyszłej niezwyciężoności armii pruskiej, zaś Fryderykowi Wilhelmowi nadano przydomek Wielkiego Elektora (pierwszy raz na ulotnym druku wydanym w Strasburgu). Był utalentowanym wodzem, kładącym nacisk na oryginalne i niespodziewane manewry, takie jak zaskoczenie przeciwnika szybkością marszu czy prowadzeniem kampanii zimowych.
Nie udało mu się natomiast opanowanie księstw Jülich i Berg, o które toczył konflikt z księciem neuburskim. Był niechętny Austrii, a interes cesarza i Rzeszy traktował czysto formalnie. Jako jedyny nie udzielił Austrii pomocy w 1683 roku (bitwa pod Wiedniem).
Bez powodzenia próbował skolonizować Złote Wybrzeże (die Goldene Küste) w Afryce (1680). Koloniści z Brandenburgii zbudowali (1683) nawet fort nazwany na cześć Wielkiego Elektora, Fryderyka Wilhelma, Groß-Friedrichsburg. Zyski zapewniał przede wszystkim handel niewolnikami (kursujący między Europą, Afryką a Ameryką handlarze „hebanem” nabywali niewolników w zamian za tanie towary, sprzedawali z krociowym zyskiem w Ameryce Południowej, a do Europy sprowadzali zamorskie produkty, wówczas stanowiące przedmiot zbytku, jak kakao, cukier, bawełna). Według szacunków, w ciągu 17 lat sprzedała 17000 niewolników z Afryki do Ameryki Południowej. Ów epizod w dziejach dynastii Hohenzollernów nie jest nagłaśniany.
Był żonaty dwukrotnie: pierwszą żoną (1646-1667) była Luise/Luiza Henriette von Oranien – córka księcia Friedricha Heinricha von Oranien / stadhoudera Republiki Zjednoczonych Prowincji. Luiza urodziła szóstkę dzieci: Wilhelma Henryka (1648-1649), Karola Emila (1655-1674) – Kurprinz von Brandenburg (następca tronu), Fryderyka (1657-1713) – pierwszy król w Prusach, Amalię (1664-1665), Henryka (1664), Ludwika Leopolda (1666-1687) – Prinz von Brandenburg (mąż Ludwiki Karoliny Radziwiłł44).
Drugą żoną (1668-1688) była Dorothea/Dorota Sophie/Zofia – córka księcia Philippa/Filipa von Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg. Para miała siedmioro dzieci: Filipa Wilhelma (1669-1711) – margrabiego Brandenburgii-Schwedt (Statthalter des Herzogtums Magdeburg, Herr der Herrschaft Schwedt-Wildenbruch), Marię Amalię (1670-1739) – żonę księcia Karla zu Mecklenburg i księcia Moritza/Maurycego Wilhelma von Sachsen-Zeitz (Wettyna), Alberta Fryderyka (1672-1731) – Herrenmeistera45 Protestanckiego Zakonu Joannitów, Karola Filipa (1673-1695), Elżbietę Zofię (1674-1748) – żonę księcia Kurlandii i Semigalii Friedricha (II.) Kasimira Kettlera, margrabiego Christiana/Kristiana Ernsta von Brandenburg-Bayreuth i księcia Ernsta/Ernesta Ludwig I. von Sachsen-Meiningen (Wettyna), Dorotę (1675-1676), Krystiana Ludwika (1677-1734) – Statthaltera im Fürstentum Halberstadt.
Po jego śmierci całą jego domenę przejął Fryderyk (ur.1657) - to już historia Hohenzollernów „pruskich”, o których niebawem.
Kolejny odcinek będzie o "Ansbachach" - Hohenzollernach „polskich”...
1https://pl.wikipedia.org/wiki/Fryderyk_I_(elektor_Brandenburgii)
2https://pl.wikipedia.org/wiki/Fryderyk_II_%C5%BBelazny
3https://de.wikipedia.org/wiki/Friedrich_II._(Brandenburg)
4https://pl.wikipedia.org/wiki/Albrecht_III_Achilles
5https://pl.wikipedia.org/wiki/Albrecht_III_Achilles
6https://de.wikipedia.org/wiki/F%C3%BCrstentum_Ansbach
7https://de.wikipedia.org/wiki/F%C3%BCrstentum_Bayreuth
8https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Cicero
9https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomorze_Zachodnie
10https://pl.wikipedia.org/wiki/Fryderyk_II_Sesselmann
11https://de.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Sesselmann
12https://de.wikipedia.org/wiki/Dietrich_von_Stechow
13https://de.wikipedia.org/wiki/Pommersch-Brandenburgischer_Krieg
14https://de.wikipedia.org/wiki/Glogauer_Erbfolgestreit
15https://de.wikipedia.org/wiki/Zossen
16https://pl.wikipedia.org/wiki/Zossen
17http://www.monarchieliga.de/index.php?title=Bogislaw_X._der_Gro%C3%9Fe
18http://www.monarchieliga.de/index.php?title=Vertrag_von_Pyritz
19https://pl.wikipedia.org/wiki/Bogus%C5%82aw_X_Wielki
20https://pl.wikipedia.org/wiki/Joachim_I_Nestor
21https://de.wikipedia.org/wiki/Joachim_I._(Brandenburg)
22https://pl.wikipedia.org/wiki/Z%C5%82ota_Bulla_Karola_IV
23https://pl.wikipedia.org/wiki/Joachim_II_Hektor
24https://de.wikipedia.org/wiki/Joachim_II._(Brandenburg)
25https://de.wikipedia.org/wiki/Jagdschloss_Grunewald
26https://de.wikipedia.org/wiki/Schlossinsel_(K%C3%B6penick)
27https://pl.wikipedia.org/wiki/Zwi%C4%85zek_szmalkaldzki
28https://de.wikipedia.org/wiki/Anna_Sydow
29https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Jerzy_Hohenzollern
30https://de.wikipedia.org/wiki/Johann_Georg_(Brandenburg)
31https://de.wikipedia.org/wiki/Lippold_Ben_Chluchim
32https://de.wikipedia.org/wiki/Gymnasium_zum_Grauen_Kloster
33https://pl.wikipedia.org/wiki/Ksi%C4%99ga_zgody
34https://pl.wikipedia.org/wiki/Kalendarz_gregoria%C5%84ski
35https://pl.wikipedia.org/wiki/Fryderyk_II_legnicki
36https://pl.wikipedia.org/wiki/Joachim_Fryderyk_Hohenzollern
37https://de.wikipedia.org/wiki/Joachim_Friedrich_(Brandenburg)
38https://pl.wikipedia.org/wiki/Kana%C5%82_Finow
39https://de.wikipedia.org/wiki/C%C3%B6lln
40https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Zygmunt_Hohenzollern
41https://de.wikipedia.org/wiki/Johann_Sigismund_(Brandenburg)
42https://pl.wikipedia.org/wiki/Jerzy_Wilhelm_Hohenzollern
43https://de.wikipedia.org/wiki/Georg_Wilhelm_(Brandenburg)
44https://pl.wikipedia.org/wiki/Ludwika_Karolina_Radziwi%C5%82%C5%82
45https://de.wikipedia.org/wiki/Herrenmeister
tagi: hohenzollern
|
marek-natusiewicz |
| 17 listopada 2017 11:01 |