Państwowości litewskiej sprzyjała korzystna (na przełomie XII i XIII wieku) sytuacja na arenie międzynarodowej – na Rusi pogłębiało się rozbicie dzielnicowe (od strony zachodniej nie było zagrożenia, tereny pomiędzy Litwą a Polską zajęte były przez plemiona jaćwieskie).

Poszczególnymi szczepami dowodzili możni, nazywani wieszpacami (nazywani także kunigasami), którzy zawierali ze sobą umowy mające na celu opracowanie jednego stanowiska w kwestiach polityki zewnętrznej – następstwem tego zjawiska było stopniowe przekształcenie się organizacji plemiennej w związek plemienny

Związkiem plemiennym przewodziło pięciu tzw. książąt starszych (np. w latopisie halickim (1219) w następującej kolejności: Żywindud, Dowiat, Dowsprunk, Mendog, Wilikaił (za książętami starszymi wymieniono szesnastu tzw. książąt młodszych, tj. zależnych: dwóch żmudzkich, siedmiu Ruszkowiczów, trzech Bulewiczów, czterech z Dziawołtwy).

Potężniejsi książęta starali się rozszerzyć swoje terytoria kosztem słabszych – na plan pierwszy wybił się (XII/XIIIw.) ród Ryngolda, a jego synowie, Dowsprunk i Mendog, drogą zawierania układów i małżeństw politycznych, uchodzili za najpotężniejszych kunigasów litewskich. Zwierzchnim kunigasem był Mendog (Dowsprunk prawdopodobnie już nie żył ok. 1238) – jego bratankowie (następcy Dowsprunka), uznali zwierzchnictwo stryja; Mendogowi podporządkował się Wykint żmudzki (choć miał sposobność – po rozbiciu w 1236 roku Krzyżaków pod Szawlami – utworzyć własne niezależne państwo), władzę Mendoga nad sobą uznali nalszczańscy Ruszkowicze, Bulewiczów (władających prawdopodobnie w Auksztocie) Mendog uzależnił (1246) od siebie, wygnał z Litwy Dowsprunkowiczów, następnie Wykinta – Mendog koronował się (1253) na króla Litwy.

 

Władcy Litwy (ci początkowi raczej legendarni...)

1200-1219 Ryngold (Ringelt), syn bliżej nieznanego Algimantasa (wymieniony w drugiej redakcji Litewskiej Kroniki sporządzonej około roku 1515, jednak bez historycznego kontekstu), mityczny wódz, ojciec Dowsprunka i Mendoga;

1219-1219 Żywibund, Živinbudas (XII-XIII), jeden z pięciu naczelnych wodzów plemiennych na Litwie (tak podają kroniki ruskie z 1219) – przewodniczył starszyźnie litewskiej na czas wojny;

1219-1219 Dowiat (ok.1219)

1219-1236 Dowsprunk (bd- 1219/38), syn Ryngolda, jeden z pięciu przywódców plemennych, którzy pod przewodnictwem Żywibunda na czas wojny decydowali o polityce Litwinów (prawdopodobnie też w tym czasie uzyskał decydujący głos w starszyźnie, z czasem utracił swoja pozycję wśród kunigasów), brat Mendoga, prawdopodobnie ojciec księcia Połocka Towciwiłła;

1236-1263 Mendog, Mindowe/Mindaugas/Mindoŭh/Міндоўг (ok.1200-1263), syn Ryngolda,

doprowadził do zjednoczenia księstw plemiennych, rezydował na zamku Woruta (lokalizacja nieznana), podbił Ruś Czarną (jej zarządcą uczynił swego syna Wojsiełka – z siedzibą w Nowogródku),

Ruś Czarna zaznaczona na czerwono (między Prypecią, Ptyczem i Niemnem. Główne miasta regionu to Grodno, Nowogródek, Wołkowysk, Słonim, Świsłocz, Nieśwież i powstałe później Baranowicze – w XVIII i XIX wieku Ruś Czarną definiowano jako obszar obejmujący województwo nowogródzkie oraz fragment województwa trockiego w okolicach Grodna)

uzyskał (1240) panowanie nad całą Auksztotą,

po czym rozpoczął rozprawę z opozycją wśród swoich krewnych (bratanków Edywida i Towciwiłła oraz księcia żmudzkiego Wykinta wysłał (ok.1245/48) na wyprawę wojenną pod Smoleńsk (jednocześnie odebrał im dotychczasowe ziemie) – bratankowie opanowali wtedy Połock i Bramę Smoleńską (prawdopodobnie zdobyli Witebsk i Smoleńsk),

skąd jednak ich wyparto (później doszło do wypowiedzenia przez nich posłuszeństwa Mendogowi, który wysłał przeciw nim wyprawę karną – zbiegli (1247/49) do księcia Daniela Halickiego, męża ich ciotki (Daniel wykorzystał spory wewnętrzne na Litwie, podejmując próbę odebrania Rusi Czarnej – stworzył w tym celu koalicję z Krzyżakami inflanckimi oraz Jaćwingami i częścią władców Żmudzi), wobec siły tego sojuszu podjął próbę przeciągnięcia części z nich na swoją stronę (Krzyżakom złożył obietnicę chrztu, a innych przekupił) – Krzyżacy otrzymali w zamian za udzieloną pomoc nadania ziemi, jednak były to terytoria, których Mendog nie kontrolował lub podbite w ostatniej wojnie ziemie przeciwników (zakon nie miał wówczas sił na opanowanie tych terenów i realne sprawowanie na nich władzy), koronowany (1251) na króla Litwy (po uprzednim ochrzczeniu przez biskupa chełmińskiego Heidenryka) – zgodę na koronację wydał (17 lipca 1251) papież Innocenty IV, zawarł (1254) pokój z Danielem i Towciwiłłem (wzmocniony małżeństwem córki ze Szwarnem – synem Daniela – Ruś Czarna z Nowogródkiem jako lenno Litwy została wówczas oddana Romanowi Daniłowiczowi, Towciwiłł powrócił do księstwa połockiego, Żmudź objął Treniota – syn Wykinta), wspierał Żmudzinów walczących z Krzyżakami, których wojska rozbiły 13 lipca 1260 roku połączone wojska zakonne nad jeziorem Durbe – wojska krzyżackie zostały pokonane (w krwawej walce zginęli obaj wodzowie krzyżaccy wraz z około 150 rycerzami a klęska ta stała się hasłem do wybuchu powstania antykrzyżackiego w Prusach – spowodowała zerwanie sojuszu z Krzyżakami przez Mendoga i spowodowała jego powrót (1261) do wiary przodków), poprowadził odwetową wyprawę (karząc księcia mazowieckiego Siemowita za udział jego oddziałów w wyprawach krzyżowych na Żmudź) – spustoszył Mazowsze (książę mazowiecki stracił życie podczas walk o Jazdów), zginął (1263) w wyniku spisku książąt pod przywództwem Dowmuta z Nalszczan i Trenioty (nienawidzili go za twarde i krwawe rządy), żonaty z Martą, ojciec Wojsiełka (1223-1267), Rukli (bd-1263) i Repeka (bd-1263);

1263-1264 Treniota (bd-1264), siostrzeniec Mendoga i Dowspurka, uznał (1261) władzę Mendoga nad całą Litwą, dowódca wojsk litewskich w wojnie z kawalerami mieczowymi w Inflantach (nie odniósł jednak większych sukcesów, ponieważ zawiodło współdziałanie z ruskimi sprzymierzeńcami pod wodzą Aleksandra Newskiego, uczestnik spisku (1263) – gdy wojska Mendoga znajdowały się w pochodzie na daleki Briańsk spiskowiec Dowmunt nagle zawrócił z drogi i napadł na Mendoga zamordował go wraz z dwoma synami Ruklą i Repekiem), po przejęciu władzy na Litwie nakazał zgładzenie księcia połockiego Towciwiłła (zaprosił go z Połocka do podziału „ziemi i dobytku Mendoga”), zamordowany przez spiskowców na wiosnę – zginął z rąk koniuchów Mendoga (pomścili śmierć swego pana), nic nie wiadomo o jego rodzinie;

1264-1267 Wojsiełk/lit. Vaišelga (1223-1267), syn Mendoga, książę (od 1239) Nowogródka i zarządca Czarnej Rusi, zrezygnował (1254) z tronu – przyjął chrzest w obrządku bizantyjskim (wstąpił pod imieniem Roman do klasztoru prawosławnego – przypisuje mu się założenie Monasteru Ławryszewskiego nad Niemnem), po zamordowaniu (1263) króla Mendoga uciekł z Litwy (schronił się w Monasterze Leszczyńskim pod Pińskiem), powrócił (1264) do ojczyzny celem opanowania napiętej sytuacji wewnętrznej (na apel wodzów litewskich – wspierany przez przybyłe z nim oddziały ruskie spacyfikował powstanie w Auksztocie, pokonał lokalnych kunigasów i ponownie zjednoczył Litwę), wypędził z kraju Dowmunta (inicjatora królobójstwa) – innych buntowników wymordował, prowadził (1266-67) wojnę z Pskowem, podporządkował władzy litewskiej księstwo połockie

uznał swoim następcą księcia Szwarnę i uczynił go koregentem (nod naciskiem dziedziców Daniela Halickiego, którzy żądali zwrotu Rusi Czarnej), ustąpił (1267) z tronu przekazując pełnię władzy nad Litwą w ręce Szwarny (ponownie wstąpił do klasztoru prawosławnego), powrócił kilka miesięcy później do spraw politycznych (gdy książęta halicko-włodzimierscy pokłócili się o posiadane ziemie) – zaproszony jako arbiter przez Lwa Daniłowicza i Wasylka Romanowicza na zjazd ugodowy został zamordowany przez Lwa Halickiego w monasterze michajłowskim w Włodzimierzu Wołyńskim, nic nie wiadomo o jego rodzinie;

1254-1267 Szwarno, Szwarn, Swarno, Szwarno Danyłowycz, Swarn, Swamir, (ukr.: Шварно, lit.: Švarnas, Švarn, Svarnas, Shvarno), syn Daniela I Halickiego (praprawnuk Bolesława III Krzywoustego) na chrzcie otrzymał imię Jerzy lub Jan (Iwan, Иоанн), uczestnik (1262) najazdu Mendoga na Mazowsze (po zdobyciu Płocka, oddziały litewskie (a także ruskie oraz – według niektórych źródeł – jaćwieskie) obległy w Jazdowie władcę Mazowsza, Siemowita I, oraz jego syna – w wyniku zdrady napastnicy zdobyli Jazdów, w trakcie bitwy zginął Siemowit I, a jego syn, Konrad II, dostał się do niewoli, według innej wersji pojmany Siemowit został osobiście zamordowany przez swojego szwagra – Szwarna), dowodził w bitwie pod Długosiodłem (5 VIII 1262) – połączone siły Jaćwingów, Litwinów i Rusinów pokonały ścigające napastników rycerstwo mazowieckie, władca dzielnicą halicką, a po śmierci Daniela I (1264) ziemiami: chełmską i bełską (nominalne sprawował zwierzchnictwo nad Rusią Halicko-Wołyńską podzieloną zgodnie z wolą zmarłego władcy na cztery księstwa (rządził ze swej stolicy i rezydencji w Chełmie) – faktycznie jednak największym autorytetem cieszył się książę włodzimierski, Wasylko Romanowicz (stryj Szwarna), prowadził politykę jednoczenia sił litewskich i ruskich przeciw polskim książętom, najechał (1264) Małopolskę (wespół z Jaćwingami (lub Litwinami)) – podczas wyprawy odwetowej Bolesław V Wstydliwy pokonał Jaćwingów i sprzymierzonych z nimi Rusinów pod Brańskiem, najechał (1266) ziemię sandomierską – oddziały najeźdźców zostały rozbite przez Bolesława Wstydliwego pod Wrotami (19 VI 1266r.), wspomógł zbrojnie Wojsiełka (po zamordowaniu Mendoga) – sojusz szwagrów miał przez pewien czas postać współwładzy na Litwie (Szwarno rządził wówczas Rusią Czarną), po zamordowaniu Wojsiełka upomniał się zbrojnie o władzę – został jednak pokonany przez Trojdena i jego zwolenników, żonaty (od 1255) z córką Mendoga o nieznanym imieniu, zmarł bezpotomnie;

1269-1282 Trojden, Litawor Trojden, Traidenis (bd-1282), możny litewski należący do dworu księcia Wojsiełka, sprzeciwił (1263) się przejęciu władzy na Litwie przez Szwarna – stanął (1268) na czele opozycji antyksiążęcej – wywołał wojnę domową, która zakończyła się dla niego zwycięstwem), prowadził wieloletnie wojny z sąsiadami, które miały charakter wypraw łupieżczych (m.in. przeprowadził kilka kampanii wojennych na Rusi, Mazowszu i w Prusach), pokonał (1270) w bitwie pod Karusami zakon kawalerów mieczowych, zatrzymał (1275) nad Niemnem najazd Tatarów, rozgromił (1279) ponownie armię zakonu kawalerów mieczowych w bitwie pod Aizkraukle, przyczynił się do ostatecznego porzucenia chrześcijaństwa i powrotu do pogaństwa na Litwie, inicjator planu zjednoczenia wszystkich Bałtów przeciwko niemieckim zakonom rycerskim (jego władzę zwierzchnią uznali: Jaćwingowie, Żmudzini i Prusowie), zapoczątkował politykę zbliżenia Litwy z ziemiami polskimi, żonaty, ojciec Gaudemundy Zofii () – żony księcia mazowieckiego Bolesława II (jego wnukami byli Trojden I i Siemowit II);

1282-1285 Dowmunt (bd-1285), krewny Mendoga, przyjął (1283) do swojego kraju pokonanych przez zakon krzyżacki Jaćwingów, prowadził (1284) wojnę z zakonem krzyżackim (nierozstrzygnięta dla obu stron), organizator (1285) wyprawy wojennej na Ruś, zginął podczas kampanii wojennej przeciwko księstwu twerskiemu,

 

żonaty, prawdopodobnie ojciec Butygejda (bd-1291) oraz Butywida (Pukuwera) – protoplasty dynastii Giedyminowiczów;

1285-1291 Butygejd, Budzikid/Budikid/ lit. Butigeidis, biał. Будзікід (bd-ok.1291), prawdopodobnie rządził Żmudzią;

prowadził wojny z zakonem krzyżackim, najechał (1289) Sambię (na czele 8000 zbrojnych), zbudował sieć zamków nad Niemnem (w celu osłony Litwy przed rejzami krzyżackimi), oddał (1289) Wołkowysk (za cenę zabezpieczenia Litwy od strony Rusi Halicko-Wodzimierskiej);

1291-1296 Butywid/Pukuwer alias Butumer (bd-1296), jeden z władców plemion litewskich w okresie rozbicia dzielnicowego (po śmierci Trojdena), prawdopodobny założyciel dynastii Giedyminowiczów, żonaty, ojciec Witenesa i prawdopodobnie Giedymina (część autorów uważa, że był wujem Giedymina), w rządach wyręczał się synem Witenesem (ten z woli ojca dwukrotnie najeżdżał Polskę: Kujawy (w 1291) i Mazowsze (w 1294), wzmiankowany przez kronikarzy: Piotra z Dusburga i Jeroschina);

1295-1316 Witenes/lit. Vytenis/biał. Віцень (bd-1316), starszy brat (najprawdopodobniej stryjeczny) Giedymina, z woli ojca najechał (1291) Kujawy, zdobył (1293/94) warowną kolegiatę w Tumie (część ludności, która się schroniła w kościele powiódł ze sobą w niewolę, a pozostałych wyciął w pień lub wraz z kolegiatą spalił), najechał Mazowsze (1294), rozgromił w bitwie pod Trojanowem ścigające go wojska polskie pod wodzą księcia łęczyckiego Kazimierza II – bitwa ta, w której poległ książę piastowski, jest uważana za jedno z największych zwycięstw Litwinów nad wojskami polskimi, regularnie (1296, 1300, 1302 i 1306) najeżdżał ziemie polskie – dotarł (1306) aż pod Kalisz (znacznie go spustoszył), toczył ciężkie walki z Krzyżakami (ci ostatni zorganizowali przeciwko niemu co najmniej 27 wypraw), wmieszał się (1298) w konflikt między Rygą a zakonem krzyżackim (Ryżanie żyjący z handlu z Litwą i Połockiem chętnie wspierali Litwinów w walce z Krzyżakami – sojusz Litwy z Rygą osłabił poczynania Zakonu), uśmierzać bunt swoich poddanych – możnych żmudzkich i lud (podburzonych przez Krzyżaków), najechał posiadłości zakonne zajął zamek Korkhaus i rozbił Krzyżaków w bitwie pod Turaidą (Trejderą), przegrał (1298) w krwawej bitwie Neuermühlen, pobity (1311) na Krwawej Górze koło Wopławek (przez marszałka zakonu krzyżackiego Heinricha von Plötzkaua – Krzyżacy odbili wówczas 1200 jeńców uprowadzonych z Warmii, a z czterotysięcznego oddziału litewskiego udało się zbiec tylko kilkudziesięciu wojom), żonaty z Vikindą, ojciec Žvelgaitisa (bd);

1316-1341 Giedymin/Gedymin/lit. Gediminas/biał. Гедымін (Giedymin) (ok.1275-1341), założyciel dynastii Giedyminowiczów (dziad Jagiełły), uchodzi za syna Butywida/Pukuwera, objął władzę po śmierci swego brata Witenesa, przez cały okres swego panowania zmagał się z naporem ze strony państwa krzyżackiego, powiększył dwukrotnie obszar swego państwa (wykorzystując kryzys Złotej Ordy) – opanował (ok.1318) Witebsk (poprzez małżeństwo syna Olgierda), Pińsk, Wołyń, Podlasie (przez małżeństwo syna Lubarta) oraz Kijów (zarządzał (od 1331) nim brat Giedymina, Fiodor – władztwo Giedymina ciągnęło się na wschód aż do ziemi smoleńskiej

utrzymywał poprawne kontakty z Rygą (przede wszystkim handlowe), z Polską (jego córka, Aldona, poślubiła następcę polskiego tronu – Kazimierza, później zwanego Wielkim) i z papiestwem, któremu parokrotnie obiecywał przyjęcie chrztu, doprowadził do utworzenie odrębnej, prawosławnej metropolii litewskiej, określany jako twórca mocarstwowej potęgi Litwy (jego podboje miały ogromny wpływ na historię ziem ruskich, jak i na państwo litewskie, którego znaczna część elit uległa szybkiemu zruszczeniu), wraz z jego śmiercią państwo litewskie uległo podziałowi między siedmiu synów księcia: Monwida, Kiejstuta, Olgierda, Narymunta, Koriata, Lubarta i Jawnutę (którego wyznaczył jako władcę Wilna i swojego następcę), trzykrotnie żonaty: pierwszą (bd) była Wida z Kurlandii, drugą (bd)Wolga ze Smoleńska, trzecią (bd) Jewna (bd-1344) – córka księcia połockiego Iwana, miał synów: Narymunta/Нарымонта (ok.1300-1348) – księcia pińskiego, połockiego i nowogródzkiego, Witolda (ok.13-3-1336) – księcia trockiego, Olgierda/Альгердa (ok.1304-1377), Koriata/Michała/ Карыята (ok.1306-1365) – księcia nowogródzkiego, Jawnutę/Яўнутa, (ok.1306/9-1366), Kiejstuta/Кейстутa (ok.1308/10-1382), Lubarta/ Любарта (ok.1312/15-1384) – księcia połockiego, włodzimierskiego, łuckiego (od 1340), wołyńskiego (1340-49, 1350-66, 1371-83), – księcia halickiego (1340-49) i Monwida/Монтвідa (ok.1313/15-1348) – księcia kiernowskiego i słonimskiego oraz córki: Elżbietę/Эльжбета (ok.1302-1364) – żonę księcia płockiego Wacława, Marię/Мария (ok.1304/7-1349) – żonę wielkiego księcia twerskiego Dymitra Groźnookiego, Aldonę Annę/Альдона (ok.1311/13-1339) – żonę króla Polski Kazimierza III Wielkiego, NN (Eufemię?) (ok.1314/17-1341) – żonę księcia halicko-wołyńskiego Bolesława Jerzego II, NN (Helenę?) (ok.1315/19-po 1339) – żonę Andrzeja Kozielskiego i Augustę Anastazję/Айгуста (ok.1316/21-1345) – żonę wielkiego księcia moskiewskiego Siemiona Dumnego;

1341-1344 Jawnuta/Jewnuta/lit. Jaunutis (ok.1308-po 1366), syn Giedymina, wyznaczony przez ojca na następcę oraz władcę Wilna (jego bracia postanowili jednak ogłosić wielkim księciem Olgierda i oddać jemu Wilno – zajął je (1344) Kiejstut, zbiegł do Moskwy (przyjął tam prawosławie, mając nadzieję na pomoc moskiewską w odzyskaniu tronu wielkoksiążęcego), zmuszony do powrotu pogodził się z braćmi i osiadł w wydzielonej mu przez nich dzielnicy – księstwie zasławskim, żonaty, miał dwóch synów: Siemiona/Семёнa (bd-1411) oraz Michała/Михаилa (bd-1399) – protoplastę książęcego rodu Zasławskich-Mścisławskich;

1345-1377 Olgierd/lit. Algirdas/biał. Альгерд/ukr. Ольгерд lub Ольґерд (ok.1296/1304-1377), syn Giedymina, wraz ze swoim ojcem i bratem Narymuntem zawarł (1338) w Rydze rozejm z zakonem inflanckim, po śmierci ojca (1341) otrzymał w spadku Auksztotę (czyli górną Litwę) – rządził wspólnie z Kiejstutem (ten otrzymał Żmudź), początkowo (1320-45) sprawował władzę w prawosławnym księstwie witebskim (zostało ono przyłączone do ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego po śmierci Jarosława Wasilkowicza, ostatniego księcia z dynastii Rurykowiczów władającego Witebskiem), z pomocą Kiejstuta obalił Jawnutę (1345) i ogłosił się wielkim księciem – w ten sposób złamał postanowienia (1341) Giedymina o podziale państwa (formalną zwierzchność przekazał Giedymin najmłodszemu Jawnucie, oddając mu stołeczne Wilno), zyskał (1346) wpływy w Pskowie i Nowogrodzie Wielkim (po zwycięstwie nad inflancką gałęzią zakonu krzyżackiego), doprowadził (1349) do wybuchu wojny polsko-litewskiej – po zajęciu ziemi siewiersko-czernihowskiej i części Smoleńszczyzny, rozpoczął (1351) konflikt ze Złotą Ordą (zakończony zwycięstwem nad Sinymi Wodami i przyłączeniem (1363) Kijowa do Litwy), podejmował wyprawy (1368,1370) przeciwko Moskwie (w obronie swojego szwagra wielkiego księcia twerskiego Michała II dwukrotnie przywracając go do władzy i plądrując okolice Moskwy), zapewne inspirował też napad (1371) Kiejstuta na księstwo moskiewskie – ostatnia próba (1373) ataku na Moskwę zakończyła się niepowodzeniem i po nierozstrzygniętej bitwie pod Lubuckiem (Olgierd zawrócił na Litwę), prowadził pertraktacje zarówno z Kościołem katolickim, jak i prawosławnym (w sprawie przyjęcia chrztu), przekonał (1375) patriarchę Konstantynopola do ponownego utworzenia metropolii litewskiej – samodzielnej prowincji kościelnej obejmującej struktury prawosławne w Wielkim Księstwie Litewskim, żonaty dwukrotnie: pierwszą (1323-1349) była Anna, miał z nią dzieci: Fiodora (bd-1394/1400) – księcia ratnieńskiego (przodka książąt Kobryńskich i Sanguszków), Andrzeja (1319-1399) – księcia połockiego (1349-87), namiestnika pskowskiego (1342-49, namiestnika nowogrodzkiego (1394), N.N. syna (bd-1352/3), Dymitra (1320-1399) – księcia trubeckiego (od 1357), briańskiego (1357-79), starodubskiego (od 1399) i druckiego; Włodzimierza (bd-1398) – księcia witebskiego, kijowskiego (po 1367-94), kopylskiego i słuckiego; N.N córka (bd-po 1370) – żonę kniazia nowosilskiego Iwana oraz Agrypinę (przed 1342-1393?) – żonę księcia suzdalskiego Borysa, drugą (1350-1377) Julianna – córka córka wielkiego księcia twerskiego Aleksandra, miał z nią dzieci: Kennę/Кенна (ok.1351-1368) – żonę księcia słupskiego Kaźka IV, Eufrozynę (ok.1352-1405/6) – żonę księcia riazańskiego Olega, Skirgiełłę (ok.1354-1394) – księcia witebskiego, trockiego (1382-92), połockiego (1387-94, namiestnika/następnie księcia kijowskiego (1394); Korybuta – (ok.1355-1404) – księcia siewierski od 1386–1392/1393, Teodorę/Fiodorę – żonę kniazia karaczewskiego Światosława, Lingwena (1356-1431) – namiestnika nowogrodzkiego (1389-92), księcia mścisławskiego (1390-1431), Helenę (1357/60-1437) – żonę księcia moskiewskiego Włodzimierza, Jagiełłę (ok.1362-1434), Marię/Мария (ok.1363-bd) – żonę bojara litewskiego Wojdyły (zm. 1382) i potem kniazia horodeckiego Dawida, Korygiełłę (ok.1364/7-1390 – księcia mścisławski, Mingiełłę (ok.1365/8-przed 1382), Aleksandrę (1368/70-1434) – żonę księcia mazowieckiego Siemowita IV, Katarzynę (ur. 1369/74-1422) – żonę księcia meklemburskiego Jana II, Wigunta (ok.1372-1392) – księcia kiernowskego, Świdrygiełłę (ok.1373-1452) oraz Jadwigę (ok.1375-1400) – żonę księcia oświęcimskiego Jana III;

1381-1382 Kiejstut (ok.1308/10-1382), syn Giedymina, uczestnik (1348) przegranej bitwy z Krzyżakami nad Strawą (pomimo tego, że Olgierd i Kiejstut zgromadzili nad Strawą wszystkie siły i posiłki z Rusi, Litwini musieli odstąpić z pola bitwy) – po tej porażce (1348/49) zwrócił się do króla polskiego Kazimierza III Wielkiego z prośbą o pośrednictwo i poparcie u papieża Klemensa VI w sprawie przyjęcia chrztu przez Litwę), zawarł (1351) ugodę z królem Polski Ludwikiem (na jej mocy Kiejstut wraz z braćmi i ludem mieli przyjąć chrzest, w zamian za co Ludwik wystara się dlań o koronę królewską – za ofiarowaną Ludwikowi pomoc Kiejstut żądał poparcia Polski i Węgier w odzyskaniu ziem litewskich podbitych przez Krzyżaków oraz obrony przeciw nim i Tatarom, Polska i Węgry miały zorganizować na Litwie hierarchię kościelną; Węgry, Polska i Litwa miały również pozostawać w trwałym przymierzu, Kiejstut zaś miał niezwłocznie udać się do stolicy Węgier, by przyjąć chrzest) – dzięki układowi zwolniony został uwięziony Lubart, Kiejstut przy pierwszej sposobności uciekł z obozu królewskiego i zerwał cały układ, (Ludwik i jego najbliżsi doradcy potraktowali umowę z całą powagą, mimo że nie regulowała ona spraw ruskich, o które głównie chodziło, i zawarta była bez zgody Olgierda, co odejmowało jej wszelką wartość praktyczną), podpisał (1358) z Siemowitem III (za zgodą swoich braci – Olgierda zwierzchniego księcia Litwy, Jawnuty, Koriata i Jerzego oraz bojarów) akt rozgraniczenia rubieży państwowych Księstwa Mazowieckiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego (dokument stwierdzał, że terytorium po stronie mazowieckiej stanowiło powiat goniądzki ziemi wiskiej – granica ciągnęła się od Kamiennego Brodu na granicy pruskiej, tą granicą do Rajgrodu, rzeką Nettą do Biebrzy (do Targowiska, czyli współczesnego Dolistowa), Biebrzą do ujścia Wielkiej Strugi (rzeka Brzozówka), stamtąd do źródeł rzeki Czarnej, Sokołdą do Supraśli, którą do jej ujścia do Narwi w Popielowym Siedlisku (Złotoria), a Narwią do ujścia Niewodnicy (Topilec) – dzisiaj sporą część tego dokumentu obrazuje zachodnia granica powiatu sokólskiego), uczestnik wyprawach łupieżczych do Małopolski: podczas pierwszej (1370) – wkrótce po śmierci króla Kazimierza Wielkiego, wraz z Lubartem zajął Włodzimierz Wołyński niszcząc tam nieukończony murowany zamek, podczas drugiej wojska litewskie pod jego dowództwem dotarły aż pod Tarnów (powodując wielkie spustoszenie wiosek i mniejszych miasteczek) – polska wyprawa odwetowa nie powiodła się, przeniósł (po 1375) stolicę swojego księstwa do Nowych Trok, budując w nich murowany zamek na półwyspie (zamieszkał w nim i przeniósł do niego swój skarb książęcy), popadł (1381) w konflikt (po zdobyciu Wilna) z Jagiełłą (bratankiem – synem Olgierda), zmarł uwięziony w Krewie, być może zgładzony z rozkazu bratanka, książę trocki i grodzieński, żonaty (bd-1382) z Birutą, miał z z nią dzieci: Wojdata Iwana/lit. Vaidotas (XIVw.-po 1401), Butawda Henryka/lit. Butautas (ok.1346/7-po 1381) – władca ziemi drohiczyńskiej na Podlasiu, N.N. (córkę), Witolda/lit. Vytautas, biał. Вітаўт (1354/5-1430), Towciwiłła/Konrada/lit. Tautvilas (ok.1350-1395/7) – władca Nowogródka i Grodna, Danutę Annę/lit. Ona Danutė (ok.1358-1424) – żonę księcia mazowieckiego Janusza, Mikłowsę Marię/lit. Miklausė Marija (bd-1405) – żonę księcia twerskiego Iwana Michajłowicza, Zygmunta/lit. Žygimantas Kęstutaitis (ok.1365-1440) oraz Ryngałłę Annę/lit. Rimgailė, rumun. Rymgajla (ur.1367/9-1423/30) – żonę kolejno: 1° voto księcia mazowieckiego Henryka (najmłodszego syna księcia mazowieckiego Siemowita III), 2° voto hospodara mołdawskiego Stefana I, 3° voto hospodara wołoskiego Mirczy Starego, 4° voto hospodara mołdawskiego Aleksandra Dobrego;

1377-1381, 1382-1401 Jagiełło/lit. Jogaila, (ok.1352/62-1434), syn Olgierda, odsunął od władzy stryja Kiejstuta (korzystając z doradztwa brata Skirgiełły), zawarł (1380) z Zakonem tajny traktat w Dawidyszkach (wymierzony w Kiejstuta, na mocy którego zobowiązał się nie wspierać Kiejstuta w przypadku najazdów krzyżackich na zarządzane przez tegoż posiadłości trockie), zawarł również sojusz z chanem Złotej Ordy Mamajem (dla przeciwwagi wobec coraz groźniejszej Moskwy), obalony (1381) przez Kiejstuta i w jego niewoli (wraz z jego matką i braćmi) – wolność uzyskał za cenę zrzeczenia praw do litewskiego tronu na rzecz Kiejstuta i jego syna Witolda, namówił (1382) mieszczan Wilna do buntu przeciwko Kiejstutowi, odzyskał władzę i kontrolę nad sytuacją w państwie, zawarł (1382) pokój z Krzyżakami, pojmał Kiejstuta oraz Witolda – stryj został uwięziony w wieży, gdzie wkrótce potem zmarł, Witoldowi udało się zbiec z niewoli (wyruszył na ziemie Zakonu i poprosił marszałka Konrada Wallenroda o interwencję), zawarł (1382) kolejny rozejm z Krzyżakami (ofiarował im większą część Żmudzi, potrzebnej Zakonowi do połączenia swego terytorium z Inflantami), zawarł (1385) z Polską unię w Krewie (zobowiązał się do przyjęcia chrztu i chrystianizacji Litwy oraz poślubienia królowej polskiej Jadwigi w zamian za tron polski), zakończył litewską wojnę domową zawierając z kuzynem Witoldem zawierając kompromis: Witold został wielkim księciem, a Jagiełło pozostał Najwyższym Księciem Litwy/supremus dux Lituaniae (propozycję sformalizowała (1392) – Witold rządził Litwą przez 38 lat i przez ten czas kuzyni pozostawali w pokoju (pełnię władzy przekazał Witoldowi w 1401), prowadził wielką wojnę z zakonem krzyżackim (1409-11), dowodził zwycięskimi wojskami polsko-litewskimi w bitwie pod Grunwaldem, uregulował stosunki Polski i Litwy z Krzyżakami (pokojami toruńskim i melneńskim), nie przyjął zaproponowanego mu przez husytów tronu czeskiego, wywalczył sukcesję tronu polskiego dla syna Władysława (za cenę licznych przywilejów szlacheckich), żonaty czterokrotnie: pierwszą byłą (1386-99) Jadwiga – córka króla Polski i Węgier Ludwika, ich córka Bonifacja zmarła w trzy tygodnie po porodzie (1399), drugą (1402-16) była Anna – córka Wilhelma von Cilli (wnuczka Kazimierza Wielkiego – aa pokrewieństwo z Piastami zapewnić miało Królowi utrzymanie tronu), miał z nią córkę Jadwigę (1408-1431), trzecią (1417-1420) Elżbieta Granowska – córka Ottona z Pilczy (małżeństwo to wywołało skandal, jako że Elżbieta była trzykrotną wdową!), czwartą (1422-1434) była Zofia – córka księcia Andrzeja Holszańskiego – z małżeństwa z nią narodzili się trzej synowie: Władysław (1424-1444), Kazimierz (1426) oraz Kazimierz Andrzej (1427-1492);

1401-1430 Witold (1354/5-1430), syn Kiejstuta, uczestnik litewskiej (1381-1384) wojny domowej, pogodzony z Jagiełłą (otrzymał Wołyń po swoim stryju Lubarcie Dymitrze), przyjął ponownie chrzest (tym razem od Cerkwi prawosławnej – przybrał imię Aleksander), otrzymał (1386) Brześć, Drohiczyn, Kamieniec Litewski, Wołkowysk, Grodno i Suraż, otrzymał od Jagiełły (1387) Łuck i Włodzimierz Wołyński (w celu załagodzenia sporu ze Skirgiełłą), podniósł (1389) bunt przeciwko Skirgielle, uciekł do Krzyżaków, uczestnik drugiej litewskiej (1389-1392) wojny domowej – odstąpił od Krzyżaków, namiestnik Litwy (1392) z nadania Jagiełły (na mocy ugody w Ostrowie – Skirgiełło został (1394) wielkim księciem w Kijowie), likwidowała księstwa dzielnicowe – usuwał książąt Giedyminowiczów, oddając ich włości w ręce swoich lojalnych podwładnych, przeciwstawił się kolejno Świdrygielle (z pomocą Krzyżaków chciał zdobyć tron wileński), Jerzemu Światosławowiczowi i Hlebowi Światosławowiczowi, władcom smoleńskim, Olegowi Krasnemu, księciu riazańskiemu i Tatarom, pojmał (1396) w Witebsku Świdrygiełłę (odesłał go jako jeńca Jagielle), podpisał (1398) z Krzyżakami pokój na wyspie Salin (oddał Krzyżakom Żmudź po rzekę Niewiażę – bojarzy proklamowali (zdaniem niemieckiego kronikarza Johanna von Posliga) wówczas Witolda swym królem (eynen Koning) – zapewne chodziło tu o obwołanie Witolda wielkim księciem, ponieważ do tej pory Witold był zaledwie namiestnikiem polskiego króla), poniósł (1399) klęskę w bitwie nad Worsklą (z Tatarami Złotej Ordy pod wodzą Temüra Kutługa), zachęcił Żmudź do powstania przeciwko Krzyżakom (w związku z tym Krzyżacy poparli Świdrygiełłę), podpisał (1401) unię wileńsko-radomską (dzięki temu otrzymał od panów polskich dożywotnio tytuł Wielkiego księcia litewskiego, podlegającego jednak władcy polskiemu – Jagiełło przyjął tytuł: „Najwyższego Księcia Litewskiego”/ Supremus Dux Lituaniae), przy pomocy wojsk polskich spalił (1403) krzyżacki Dyneburg, przyłączył (1404) przyłączył do Litwy (z pomocą wojsk polskich) księstwo smoleńskie, uderzył (1406) na księstwo pskowskie, podjął (1406-8) trzy wyprawy przeciwko Moskwie (zakończone pokojem nad Ugrą), wyprawił się (1409) na Psków, który zgodził się płacić mu daninę, poparł (1409) w porozumieniu z Polską powstania antykrzyżackie na Żmudzi, wykrył (1409) spisek przebywającego na jego dworze Świdrygiełły, dowodził (1410) wojskami litewsko-ruskimi pod Grunwaldem (czynił to bezpośrednio z pola bitwy), uzyskał (1411) zwrot Żmudzi (na czas życia) – na mocy postanowień I pokoju toruńskiego, podpisał (1413) unię horodelską (potwierdziła instytucję odrębnego Wielkiego Księcia na Litwie, wybieranego przy udziale panów polskich – unia ta wprowadziła wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie, pokrewny podział administracyjny krajów i zatwierdziła przyjęcie bojarów litewskich do herbów polskich, stłumił (1419) pogański bunt, który wybuchł przeciwko niemu na Żmudzi (ściąć 60 jego przywódców), zmarł w Trokach w obecności Jagiełły, przekazując mu przed śmiercią władzę wielkoksiążęcą oraz wszystkie nadane mu przez króla kraje; żonaty dwukrotnie, pierwszą (1370/7-1418) była Anna – córka księcia smoleńskiego Światosława Iwanowicza, córką była Zofia (ok.1375/8-1453) – żona wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla I, drugą (1418-1430) była Julianna Holszańska (wdowa po kniaziu Iwanie Karaczewskim) – córka Iwana Holszańskiego albo Michała Iwanowica (syn tegoż Iwana), małżeństwo pozostało bezdzietne;

1430-1432 Świdrygiełło, Bolesław Świdrygiełło /lit. Švitrigaila (ur.1370/6-1452), syn Olgierda (najmłodszy brat Władysława II Jagiełły, po raz pierwszy wzmiankowany (1382) roku przy okazji zrzeczenia się przez Litwinów na rzecz Krzyżaków Żmudzi po rzekę Dubissę, uczestnik (1386) ślubu Jagiełły z królową Jadwigą i koronacji, na chrzcie świętym w obrządku rzymskokatolickim przyjął imię Bolesław, uczestnik (1386) walk podczas najazdu księcia połockiego Andrzeja i księcia smoleńskiego Światosława na Litwę, zamordował (1393) namiestnika Jagiełły w Witebsku sokolniczego Fedora Wesnę, opanował gród, zdobył Druck i Orszę (z powodu nie uzyskani odpowiedniego dla siebie spadku po śmierci matki księżnej Julianny twerskiej), podczas kontrakcji Witolda i Iwana Skirgiełły (odbili mu Druck i Orszę i oblegli Witebsk) poddał się dobrowolnie – został przez Witolda odesłany w kajdanach do Krakowa, gdzie Jagiełło przebaczył mu zdradę, w tajemnicy zbiegł (1394) z Wawelu na dwór księcia cieszyńskiego Przemysława (stamtąd udał się na Węgry na dwór sprzymierzonego z Krzyżakami króla Zygmunta Luksemburskiego, podjął (1398) próbę wejścia w alians z Krzyżakami (wysyłał do nich list z prośbą o pomoc w odzyskanie ojcowizny – sytuacja międzynarodowa mu jednak nie sprzyjała, ponieważ Krzyżacy negocjowali na wyspie Salin układ z Witoldem, na mocy którego mieli otrzymać Żmudź), poprosił Jagiełłę o wybaczenie zdrady – król przeprosiny przyjął i podarował mu Nowogród Siewierski (Siewierszczyzna), Kołomyję, część wschodniego Podola oraz 1000 grzywien z żup wielickich, uczestnik (1399) bitwy nad Worsklą z Tatarami (w obliczu klęski uciekł razem ze swym wrogiem Witoldem), otrzymał (1400) na zjeździe w Brześciu w lenno zachodnie Podole (należące do Polski od czasu unii radomskiej) – złożył hołd z tej ziemi Jagielle jako królowi Polski, porzucił (1402) Podole i zbiegł do Krzyżaków (po mianowaniu Witolda przez Jagiełłę najwyższym księciem na Litwie) – wcześniej wszedł z nimi w porozumienie chcąc przy ich pomocy pozbawić władzy na Litwie księcia Witolda, ogłosił się (1402) Wielkim Księciem Litewskim (przebywając wówczas w Malborku ), zgodził się oddać Krzyżakom Żmudź oraz uznał ich pretensje do Pskowa, zyskał poparcie prawosławnych bojarów, niechętnych Litwinom z kręgu Witolda ochrzczonych w obrządku łacińskim oraz książąt Riazania, Wiaźmy i Smoleńska, najechał (razem z Krzyżakami inflanckimi) na Litwę (zagroził nawet Wilnu), utracił (1404) poparcie Krzyżaków, uzyskał (po raz trzeci) przebaczenie za zdradę od króla Jagiełły – otrzymał 1600 grzywien rocznie z żup wielickich, księstwo briańskie, czernichowskie i Nowogród Siewierski z wyjątkiem Starodubia i Putywla; spiskował z księciem moskiewskim Wasylem I – otrzymał (1408) od niego Juriew, połowę Kołomny, Perejesław, Rżew i Włodzimierz nad Klaźmą, doprowadził do kolejnej wojny Witolda z Moskwą, która jednak zakończyła się bez walki, spalił (1409) należący do Moskwy Sierpuchów, ukorzył się przed Witoldem, podpisał (1409) tajne porozumienie z Krzyżakami – plany jednak odkryto, uwięziony na zamku w Krzemieńcu (przebywał tam dziewięć lat), uciekł (1418) stamtąd (przy pomocy Daszka Fiodorowicza Ostrogskiego i Aleksandra Nosa – sprowadzili pod zamek 500 ludzi, zabili walczącego z nimi Konrada z Falkenbergu (komendanta twierdzy) oraz wycięli całą załogę) – następnego dnia Świdrygiełło z Ostrogskim zdobyli Łuck, uciekł do Zygmunta Luksemburskiego (potem do Austrii i Konstancji), po raz kolejny (1419) przeprosił króla Jagiełłę za swoją zdradę – król (na zjeździe w Koszycach)mu wybaczył i ofiarował starostwo w Opocznie i przywrócił dochody z żup wielickich, pojednał się (1420) z Witoldem (w Miednikach za pośrednictwem Macieja z Łabiszyna, Piotra Szafrańca i Marcina z Goworzyna) – otrzymał (1420) Nowogród Siewierski, Trubczewsk, Briańsk i Czernichów wraz z przynależnymi tym grodom ziemiami, wiernie od tego czasu służąc Witoldowi i Jagielle, pokonał (1421) Tatarów, uczestnik (1422) wojny Jagiełły przeciwko Zakonowi krzyżackiemu (wojna golubska) i wyprawy (1428) Witolda na Nowogród Wielki, zaakceptowany przez polska Radę Królewską jako Wielki Książę Litewski pod warunkami, że uzna swoją podległość lenną wobec Korony oraz zwróci jej oficjalnie Podole i Wołyń – warunki te Świdrygiełło odrzucił, złupił Lwów i Trembowlę, sprzymierzając się z Krzyżakami, cesarzem Zygmuntem Luksemburskim, Mołdawią, Tatarami i Moskwą, podpisał dokument rozejmowy w Czartorysku, obalony przez bojarów litewskich chcących osadzić na tronie syna Kiejstuta Zygmunta (brata Witolda), w walce przeciwko nowemu wielkiemu księciu litewskiemu Zygmuntowi Kiejstutowiczowi (1432-39) opierał się na żywiole ruskim (jego bazą były położone daleko na wschodzie Połock, Witebsk i Podole), poniósł (1435) klęskę w bitwie pod Wiłkomierzem – schronił się w Połocku (udał na południe, by odzyskać Łuck i Krzemieniec), utracił na rzecz Zygmunta Połock, Witebsk i północ Wielkiego Księstwa, poddał się Koronie Polskiej (1437) – oddał nawet ziemię łucką, uznał zwierzchnictwo Kazimierza Jagiellończyka – dostał od niego we władanie Wołyń, żonaty z księżniczką twerską (ich jedyny syn zmarł w dzieciństwie);

1432-1440 Zygmunt I Kiejstutowicz/lit. Žygimantas Kęstutaitis (ok.1365-1440), syn Kiejstuta, odziedziczył (1384) ziemie po Witoldzie, ochrzczony (1386) w Krakowie, przekazany (1390) Krzyżakom przez Witolda w charakterze zakładnika (oprócz Zygmunta los ten spotkał jego brata Towciwiłła, siostrę Ryngałłę oraz Annę, żonę Witolda), świadek traktatu pokojowego (1398) na wyspie Salin, pozbawił (1432) władzy Świdrygiełłę (w wyniku zamachu stanu) i został wielkim księciem litewskim, odnowił (1434) w Grodnie zapisy złączenia i poddania Litwy Koronie, zrównał (1434) w prawach bojarów litewskich i ruskich, stoczył (1435) zwycięską bitwę pod Wiłkomierzem, podpisał (1435) akt pokoju w Brześciu Kujawskim, zamordowany przez zwolenników Świdrygiełły, książę możajski (od 1383) I Rusi Czarnej (1390–1440), dwukrotnie żonaty: pierwszą była nieznaną z imienia córka kniazia Andrzeja Odyncewa, drugą (1416-1434) nieznaną z imienia kobieta, jego dzieci to Michał Bolesław (ok.1390-1453) – książę kijowski i Rusi Czarnej (1440-41) oraz Jadwiga (bd).

Jego następcą jako Wielki Książę Litewski został Kazimierz I Jagiellończyk. Ale to już zupełnie inna historia...

---

tagi: litwa  olgierd  jagiełło  kiejstut  mendog 

	marek-natusiewicz
	5 marca 2018 15:59

8     6590    7 zaloguj sie by polubić